Država protiv crkve

"Kažeš li o nekoj stvari moja je, to je najviše što kazati možeš”, napisao je Valtazar Bogišić u čl. 1015. Opšteg imovinskog Zakonika za Kneževinu Crnu Goru, želeći da slikovito predstavi svome narodu da je pravo svojine najviša pravna vlast koja se može imati nad stvari. U svojini se sjedinjuju, na jednom mestu, ovlašćenje držanja, korišćenja i raspolaganja, koja, tako spojena, pravni poredak priznaje samo vlasniku. Ona je apsolutno pravo. Takvo pravo ima Srpska pravoslavna crkva na hramu Svetog Arhanđela Mihaila - crkvi Gračanici. Kao res ecclesiae on je patrimonium ecclesiae naše Crkve. Hram, druge objekte u porti i samu portu Crkva ima pravo da drži, koristi i njima raspolaže.

Crkva Gračanica

Ovim dobrima u ime Crkve upravlja Crkveno-opštinski upravni odbor Crkvene opštine u Tubraviću. To je njegova dužnost koja proizilazi iz člana 194. st. 1. t. 8. važećeg Ustava SPC od 3. septembra 1931. Na osnovu dužnosti upravljanja crkvenom imovinom Crkveno-opštinski upravni odbor u Tubraviću, kao i svaki drugi crkveno-opštinski upravni odbor donosi odluke o načinu njene upotrebe, o njenom održavanju, očuvanju, unapređenju itd. Upravljanje obuhvata vrlo širok krug najraznovrsnijih faktičkih i pravnih poslova u vezi sa hramom i drugom imovinom, počev, na primer, od opravke zgrade (krečenje, zamena crepa i slično) ili prepravke nekih njenih delova (doziđivanje i slično), pa do poslova koji su, kada je u pitanju crkvena imovina, istina teško zamislivi u praksi, ali teorijski ipak mogući. Takvi su na primer promena dotadašnje namene, izdavanje u zakup, stavljanje hipoteke i otuđenje.

Pored toga što je upravljanje crkvenom imovinom dužnost svakog crkveno-opštinskog upravnog odbora, upravljanje je i njegovo pravo. Crkveno-opštinski upravni odbor je ovlašćen da upravlja crkvenom imovinom, a sudeći prema Ustavom SPC konstituisanoj podeli nadležnosti između pojedinih organa i tela u Crkvi, on je samostalan u tome poslu. Samostalnost znači da upravni odbor ne donosi svoje odluke u saradnji sa nekim drugim organom ili telom u okviru Crkve. Sa druge strane, njegova samostalnost ogleda se u tome da je jedino on, a ne neko drugi, nadležan da donese odluku koja se tiče preduzimanja posla koji spada u sferu upravljanja. Umesto upravnog odobora crkvene opštine, odluku iz domena upravljanja imovinom koja pripada crkvenoj opštini ne bi mogao doneti, na primer, eparhijski ili patrijaršijski savet ili njihovi upravni odbor, nadležni episkop, arhijerejski namesnik, paroh ili đakon.

Crkveno–opštinski upravni odbor nije samostalan jedino u donošenju odluke o otuđenju crkvene imovine (prodajom, poklonom ili razmenom) i u donošenju odluke o vršenju većih opravki. Za punovažnost prve odluke potrebno mu je odobrenje Patrijaršiskog upravnog odbora (uporediti: čl. 94. st. 1 t. 10 Ustava SPC), odnosno Patrijaršijskog saveta, ako se otuđuju nepokretnosti veće vrednosti (uporediti: čl. 85. st. 1. t. 11 Ustava SPC), a za stupanje na pravnu snagu druge odluke - odobrenje eparhijskog upravnog odbora (Uporediti: čl. 146 st. 1. t. 12 Ustava SPC). Ovi izuzeci naravno ne znače da neko donosi odluke o otuđenju ili većoj popravci crkvene imovine umesto upravnog odbora crkvene opštine, već samo to da je saglasnost patrijaršijskog saveta (odbora), odnosno eparhijskog saveta, potrebna da bi već doneta odluka crkveno opštinskog upravnog odbora bila pravnosnažna.

Sa pravne tačke interesantno je pitanje, da li u poslove upravljanja o kojima crkveno opštinski upravni odbor samostalno odlučuje spada odluka o premeštanju hrama ili je za tu odluku neophodno da upravni odbor pribavi nečiju saglasnost. Pitanje premeštanja hrama sasvim je neuobičajeno i nikako nije moglo ući u vidokrug pisaca Crkvenog ustava i nije moglo biti biti rešeno njegovim pravilima o nadležnosti u donošenju odluka unutar Crkve. Na žalost, Crkva se sada suočava sa ovim pitanjem zbog izgradnje brane i veštačkog akumulacionog jezera u Rovnima.

(Politika, 26. mart 2003)

Dakle, ko treba da odluči da li će hram Svetog Arhanđela Mihaila ostati na dnu jezera ili će biti premešten? Da li Upravni odbor Crkvene opštine u Tubraviću sam, ili u saradnji sa još nekim? Čini se da u odgovoru treba poći najpre od toga da Crkveno–opštinski upravni odbor u Tubraviću ne mora da donese odluku o premeštanju crkve. On nije dužan da donese bilo kakvu odluku. Volji članova ovog odbora pripada da odluče i o nepremeštanju crkve. Oni se jednostavno mogu opredeliti da svoju crkvu ostave na dnu jezera. Ta odluka imala bi svoje uporište u suverenom pravu crkveno opštinskog upravnog odbora da upravlja crkvenom imovinom.

Ako bi odbornici Crkveno-opštinskog upravnog odbora u Tubraviću odlučili da Gračanicu premeste, trebalo bi da znaju da „premeštanje” znači rušenje sadašnje crkve i izgradnju nove, i da su pravne posledice tog čina značajne. Rušenjem prestaje objekat na kome je postojalo pravo svojine, a u pravu prestanak predmeta na kome postoji neko stvarno pravo ima za posledicu prestanak samog prava. Zbog takvog pravnog značaja odluka crkveno opštinskog odbora o premeštanju imala bi pravno dejstvo tek ako bude odobrena. Odobrenje je, pak, dvostruko. Jedno je potrebno po crkveno-pravnim pravilima; drugo nalažu propisi državnog, svetovnog, prava.

Prvo odobrenje za premeštanje hrama Svetog Arhangela Mihaila morao bi da dâ Patrijaršiski savet. Odobrenje patrijaršijskog saveta potrebno je za akt pravnog raspolaganja nepokretnom crkvenom imovinom koji preduzima crkveno opštinski upravni odbor, kakav je akt otuđenja, te je stoga, po analogiji, njegovo odobrenje neophodno i za akte faktičkog raspolaganja koji imaju istu pravnu suštinu. Aktom rušenja hrama, koji bi prethodio njegovoj novoj izgradnji, pravo svojine na hramu prestaje isto kao što pravo svojine prestaje otuđenjem. Odatle sledi da je odobrenje najviših crkvenih organa potrebno za premeštanje crkve, kao što je potrebno i za otuđenje nepokretne crkvene imovine, jer i u jednom i u drugom slučaju tako prestaje pravo Crkve na toj imovini. Prema tome, čak i kada bi se u nekom slučaju, u koji ne treba verovati, Upravni odbor Crkvene opštine u Tubraviću odlučio da sruši hram i izgradi ga nanovo, na obalama veštačkog jezera, takva odluka ne bi imala nikakvo pravno dejstvo, ako je ne odobri patrijaršijski savet. To je logično, prirodno i u duhu organizacije koju utemeljuje Ustav SPC. U donošenju jedne tako važne odluke u životu Crkve, kakva je odluka o premeštanju njenog hrama sa jednog mesta na drugo, svojom voljom, saglasnošću ili njenim uskraćivanjem, moralo bi učestvovati i vrhovno uredbodavno predstavništvo Crkve, kome predsedava sam patrijarh, a čine uglednici poput članova Svetog arhijerejskog sinoda, dekana bogoslovskog fakulteta, prdstavnika manastira, rektora bogoslovija.

Drugo odobrenje za odluku o rušenju i izgradnji nove crkve Gračanice crkveno– opštinski upravni odbor morao bi pribaviti od nadležnog državnog organa u čiji delokrug spadaju poslovi zaštite kulturnih dobra. Naime, na osnovu Odluke Vlade Republike Srbije hram Svetog Arhanđela Mihaila, zajedno sa starim grobljem je, od 17. oktobra 1997. god., spomenik kulture. Ovom odlukom hram je stvavljen pod režim zaštite i korišćenja, uređen Zakonom o kulturnim dobrima, dok je pravo svojine na njemu podvrgnuto vrlo krupnim ograničenjima. Nakon proglašenja za spomenik kulture, crkva Gračanica mora se koristiti u skladu sa odredbama Zakona o kulturnim dobrima i merama utvrđenim na osnovu njega (uporediti: čl. 30 st. 1. t. 1 ovog zakona). Pored ostalog, Crkveno-opštinski upravni odbor u Tubraviću sada je dužan da neodložno obaveštava nadležnu ustanovu zaštite o svim pravnim i fizičkim promenama u vezi sa crkvom, da dozvoli naučna i stručna istraživanja na hramu, omogući izvođenje mera tehničke zaštite hrama i slično (uporediti: čl. 31. st. 1. t. 2 i t. 3 istog zakona). Takođe, crkveno opštinski upravni odbor ne može, bez saglasnosti nadležnog organa, da kulturno dobro „raskopava, ruši, prepravlja, preziđuje, prerađuje ili vrši bilo kakve radove” (uporediti: čl. 32. st. 1. t. 2 istog zakona). To znači da je po ovom zakonu crkveno–opštinskom upravnom odboru za odluku o premeštanju hrama neophodna dozvola zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Na kraju, ostaje da se proveri može li bez volje Crkveno–opštinskog upravnog odbora u Tubraviću, a saglasno pravu, crkva Gračanica biti premeštena? Pitanje se postavlja s obzirom na to da je Zakon o kulturnim dobrima predvideo mogućnost da nepokretno kulturno dobro bude premešteno na novu lokaciju, ako za to postoje opravdani razlozi (uporediti: čl. 108 Zakona o kulturnim dobrima). Izgleda da je odgovor na to pitanje negativan. Uz pretpostavku da vlasnik nepokretnosti nije izrazio htenje da premesti svoju nepokretnost na drugo mesto, taj posao se ne može narediti protiv njegove volje. To je smisao koji proizilazi iz stilizacije člana 108. Zakona. On govori o tome da Republički zavod za zaštitu spomenika kulture „dozvoljava premeštanje”. Ova ustanova, dakle, daje pristanak, saglašava se, „dozvoljava” premeštanje koje traži lice, koje hoće premeštanje. To lice može biti jedino imalac prava svojine na objektu koji je proglašen za kulturno dobro i niko drugi. Zavod ne bi mogao sam, po službenoj dužnosti, narediti premeštanje. Ako bi se stvari posmatrale drugačije, tako da državna ustanova koja se bavi zaštitom ili neki drugi državni organ ima pravo da edž offitio pokrene i vodi postupak za premeštanje nepokretnog kulturnog objekta koje je u privatnoj svojini, to bi predstavljalo krupno zadiranje u pravo privatne svojine i neku vrstu prikrivene, privremene, ali u svakom slučju pravno i moralno nedozvoljene eksproprijacije.

Praktično, jedini način na koji bi moglo, protivno volji Crkeno–opštinskog upravnog odbora u Tubraviću, da dođe do premeštanja crkve Gračanice jeste da se prethodno obavi njena eksproprijacija, prinudni prelaz u državnu svojinu. Mogućnost eksproprijacije kulturnog dobra predviđa čl. 13. pomenutog Zakona o kulturnim dobrima, kada državni organ nađe da je prelazak kulturnog dobra u državnu svojinu potreban u cilju njegove efikasnije zaštite i ako to nalaže opšti interes. Ako država odluči tako staće opet nasuprot Crkvi, bahato, na isti način na koji je stara država postupala prema Crkvi bezbroj puta u proteklih šezdeset godina. Zato će se na pitanju odnosa prema Gračanici, možda mnogo pre nego na drugim mestima, pokazati koliko je zaista izmenjena suština nove srpske države.