Kulturna baština u turističkoj ponudi

Projekat „Kulturna baština u turističkoj ponudi” članice Lokal Presa (www.localpress.org.yu) realizuju uz finansijsku podršku Ministarstva kulture Republike Srbije

Dodatak Revije „Kolubara” Septembar 2006.

Vranje: još malo pa ništa

Ovdašnji recept je veoma jednostavan: ako hoćete da sačuvate neki istorijski spomenik od propadanja – pretvorite ga u kafanu

Beli most, simbol Vranja, most koji se, otkako je skinuta petokraka, nalazi na grbu grada, podignut je 1844. godine. Zovu ga i „most ljubavi” jer je, po legendi, podignut u spomen nesrećne ljubavi pašine ćerke Ajše i čobanina Stojana. Most svakog dana može da se sruši. Zaštitni stubovi koji su prošle godine postavljeni kao potpora mostu sa obe njegove strane, nakon samo nekoliko dana bili su isečeni i savijeni kako bi vozila mogla da prolaze.

Građani koji žive pored Belog mosta su negodovali i tada i celu godinu nakon toga. Predlagali su i da se u njegovoj neposrednoj blizini napravi drugi most za vozila, a da se stari zaštiti, jer ovaj nije statički projektovan da izdrži takvu težinu i frekvenciju vozila, te bi u slučaju eventualnog rušenja neko mogao da strada. Malo je onih, međutim, koji se na ovo obaziru i preko mosta, natovarenim vozilima, obično prelaze noću. Sredina mosta je razrovana, ploča sa spoljne oplate visi nad rekom, a neke su već popadale od vibracija izazvanih prelaskom vozila.

A pre desetak godina Beli most, star nešto manje od dva veka, jednostavno je asfaltiran! Potom je uz pomoć građevinske mehanizacije, bušilica, macola i kranova morao da izdrži još jedan zahvat – skidanje istog tog sloja asfalta.

Hazis – „Prolaznici, prođite jedanput preko mosta i vratite se. Videćete da je sagrađen za dobro svakog čoveka” – reči su uklesane na ploči Belog mosta.

To dokazuje da je on za Vranjance više od arhitekture, puta, veze, spajanja i razdvajanja. On je od svog nastanka deo života ovog grada. Nadživeo je mnoge, preživeo svašta, bio svedok, učesnik, inspiracija…

Zbog toga raduje odluka koju je nedavno donelo Ministarstvo kulture Republike Srbije da za rekonstrukciju ovdašnjih kulturno-istorijskih spomenika izdvoji izvesna finansijska sredstva. Uz dodatne donacije ministarstva, u Vranju se trenutno izvode radovi na rekonstrukciji Saborne i na Svetonikolske crkve, a ovih dana, posle tri godine natezanja, počelo se, konačno, i sa revitalizacijom Belog mosta.

Tursko kupatilo, Amam, prati slična sudbina. Sagrađen je krajem 17. veka, u vreme kada je broj turskog stanovništva u Vranju naglo porastao. Građen je od tesanog kamena i opeke, unutrašnji prostor sastoji se od svlačionica, mesta za kupanje – halvata i rezervoara za vodu – hazisa, a na krovu, prekrivenim ćeramidom, je pet kupola sa staklenim okulusima, preko kojih se osvetljava unutrašnjost. Amam je korišćen koliko je korišćen, a potom predat zaboravu i, neminovno, propadanju.

Delimično je obnovljen pedesetih godina prošlog veka, a pre tri godine UNDP je preko Evropske agencije za rekonstrukciju odlučio da sa 70.000 evra finansira konzervatorsko-restauratorske radove.
Zamišljeno je da ovde bude smeštena konzervatorska radionica i stalna arheološka postavka Narodnog muzeja. Radovi su „završeni” (komunalna infrastruktura sa sanitarnim čvorom nije u funkciji, kao ni električne instalacije, sistem zaštite, nema polica…) maja 2003. godine, a Amam je istog dana kada je otvoren i zatvoren za posetioce! Kolektivno ushićenje „zajedničkim uspehom” je trajalo dok glavni akteri sada već „slučaja Amam”, nisu videli leđa finansijerima.

Nakon toga, na relaciji Narodni muzej – Zavod za zaštitu spomenika kulture usledilo je mnoštvo međusobnih optuživanja, od „vlage ima” do „nije tačno jer tamo žive pauci i škorpije”, od „precizna sadržina ugovora koji je sklopljen između finansijera i izvođača nije mi poznata”, kako je rekla v. d. direktora muzeja Snežana Radivojević Petrović, do „čim nam odobre još sredstava – nastavljamo”, od „eksponati će se oštetiti” do „kamenju ništa ne smeta”, od „ni beogradski Narodni muzej nema posetilaca pa će Amam da ih ima” do „jedna prostorija može da se koristi”… I tako bi to ko zna koliko trajalo da gradski oci nisu smislili „novi plan”.

Složili su se da je ovom spomeničkom prostoru neophodno pronaći novo mesto u svakodnevnom životu Vranja i na jednoj od sednica Opštinskog veća odlučili „da se Amam ustupi na korišćenje Direkciji za izgradnju grada koja će u njemu otvoriti nacionalni restoran, jer Narodni muzej nije u stanju da se brine o dodeljenom mu objektu”.

Kajla – U trenutku kada imamo najmanji bruto nacionalni dohodak u Evropi, iluzorno je od države očekivati da obezbedi sredstva za održavanje ovog i sličnih spomenika kulture, pa se „snalaženje” nametnulo samo po sebi. Uostalom, kad može Haremluk što ne bi i Amam.

Naime, arhitektonski kompleks Pašini konaci, koji se sastoji od dve zgrade: Selamluka i Haremluka, podigao je Rauf beg Džinoli 1765. godine. Zgrade su klasičan primer balkansko-orijentalne arhitekture koju pored simetričnog rasporeda prostorija i fasadnih kompozicija, karakterišu još i krovovi na četiri i više voda pokriveni ćeramidom. U Selamluku je živeo paša i njegova muška pratnja, dok se u Haremluku odvijao porodični život i u njemu su živele žene, deca i služinčad. U zgradi nekadašnjeg Selamluka sada se nalazi Narodni muzej, osnovan 1965. godine, a u Haremluku, koji je „Simpo” uzeo pod zakup na 20 godina i obnovio devedesetih godina 20. veka, nalazi se poslovni klub – restoran.

Pomenućemo i oko 1850. godine izgrađenu kuću Bore Stankovića, velikog pripovedača, romansijera i dramskog pisca, koji je rano ostao bez roditelja i odrastao sa babom po ocu, baba Zlatom. Ona umire 1896. godine a Bora pritisnut materijalnom oskudicom, dve godine kasnije, prodaje baba Zlatinu kuću. Juna 1967. godine kuća je pretvorena u muzej, a ulica nazvana Baba Zlatina. Kasnije je i cela ulica stavljena pod zaštitu države kao spomenički kompleks i na taj način postala deo turističke ponude Vranja.

Na žalost, ovde neveseloj priči o Baba Zlatinoj ulici nije kraj. Pre izvesnog vremena sama od sebe se srušila „Tonetova kuća”, kako je Vranjanci jednostavno zovu, građevina koja je upravo zbog specifične arhitekture umnogome doprinosila utisku „Borinog Vranja”. Naime, kuću koja je bila pod zaštitom države je od vlasnika otkupila Opština Vranje 1988. godine, da bi tek krajem 1999. godine raspisala konkurs za njenu rekonstrukciju koja, na žalost, nikada nije izvedena jer je SO Vranje imala u posedu dva važeća ugovora sa različitim investitorima, a da nijedan od njih prstom nije mrdnuo dok je „Tonetova kuća” još postojala!

Ako tome dodamo da je na samo pedesetak metara od Borine kuće nedavno izgrađena moderna višespratnica od stakla i čelika i da Direkcija za izgradnju grada planira vađenje kaldrme i asfaltiranje Baba Zlatine ulice, možete samo zamisliti koliko ova ulica podseća na „staro, Borino Vranje” što je, valjda, bila osnovna ideja kada je ova ulica stavljena „pod zaštitu države”.

Svima je jasno da je najbolje i najatraktivnije što Čačak ima da ponudi posetiocima bogato kulturno-istorijsko nasleđe i ono što stvaraju sadašnje generacije. Ukratko, od Rimskih termi do festivala vizuelnih komunikacija.

Svima je to jasno osim onima koji su trenutno nosioci lokalne vlasti. Istine radi, ni onima koji su pre bili na vlasti nisu bili širi vidici. Da jesu, sigurno Rimske terme koje se nalaze u samom centru grada, ne bi ranijih godina služile kao smetlište, a svakako ne bi bile bezmalo ugrađene u temelje višespratne stambene zgrade.

Sada su terme očišćene i stanari više ne bacaju smeće niti tu ostavljaju pokvarene veš mašine i druge kućne aparate, ali da li je to dovoljno? Bez vidljivih oznaka po gradu, bez vodičke službe, posetiocima je potrebna velika upornost da pronađu lokalitet termi, koje onako zagrađene sa jedne strane hotelom a sa druge stambenom zgradom čine jedno hotelsko-stanarsko dvorište, izgubljeno i u vremenu i u prostoru.

Mnogo manje od putnika namernika o postojanju Rimskih termi u centru grada znaju sami Čačani. Poraznu istinu koliko ovdašnje stanovništvo (ne)zna o kulturnim spomenicima dočarala nam je nedavno TV anketa snimljena ispred Gimnazije gde se, inače nalazi spomenik Nadeždi Petrović.

Praveći kratki omaž o znamenitoj čačanskoj i srpskoj slikarki, ekipa Turističke agencije Čvorak i lokalne TV Galaksija pitala je prolaznike gde se nalazi spomenik Nadežde Petrović.

Mada je anketa snimana na samo par metara od spomenika, većina prolaznika odgovorila je: „ Tu negde u gradu ... bila je tu negde u gradskom parku u Čačku”. Potpuno razočaravajući bio je odgovor izvesnog gospodina G.V. koji je bio direktor srednje škole, direktor opštinskog radija i novina, član uprave KUD „Abrašević”, poeta i svojevremeno odbornik tada vladajućeg SPS-a resorno aktivan u kulturi.

Okrenut kameri, ispred Gimnazije i sa sve Nadeždinom bistom u kadru iza sebe, samouvereno je izjavio: „Kako da ne znam gde je Nadeždin spomenik. Eno ga u dvorištu Muzeja.”

Birokratija i kultura – Taj odgovor predstavnika vlasti, možda na najbolji način ilustruje odnos ljudi na lokalnoj vlasti prema kulturi i njenim potencijalima. Smatrajući da sve počinje od njihovog dolaska na vlast, lokalni funkcioneri nedavno su glatko progurali kroz svoju glasačku odborničku mašinu odluku koja kulturu u Čačku vraća pola veka unazad, u tamu administrativno-birokratskog upravljanja.

Idejni tvorac Odluke o manifestacijama u oblasti kulture od značaja za opštinu Čačak, je Milan Kandić (DS), član Opštinskog veća resorno zadužen za društvene delatnosti. Navedena odluka, okoštalim birokratskim jezikom određuje koje su to stalne kulturne manifestacije koje opština finansira.

Da je samo do trapave jezičke forme kojom je napisana ova odluka ni po jada, ali ona tj. njen tvorac ima pretenziju da na isti način, administrativno i birokratski projektuje kulturnu politiku grada.

Tako smo dobili situaciju da oni koji su slučajno zalutali u politiku sada prposno donose odluku kojom organizaciju Disovog proleća „trajno poveravaju” Gradskoj biblioteci, koja tu manifestaciju organizuje preko 40 godina. Reklo bi se da je sve do sada, Biblioteka nelegalno organizovala najznačajniju pesničku manifestaciju nekadašnje Jugoslavije ili sadašnje Srbijice.

Frula i kupus – Tako smo na poklon, od onih koji ni ne znaju gde se koja ustanova kulture u gradu nalazi, dobili odluku o osam značajnih kulturnih manifestacija. Kao sadržajno prepoznatljive istaknute su Disovo proleće, Memorijal Nadežde Petrović, festivali animiranog filma i vizuelnih komunikacija, ali i Sabor frulaša „Oj Moravo” i Kupusijada u Mrčajevcima.

Festival vizuelnih komunikacija „No name”, zaštićen je kao autorsko pravo njegovog osnivača, prestižnog beogradskog dizajnera Zorana Blažine. Zbog izvesnih nesporazuma sa suorganizatorom, čačanskim Domom kulture, autor je odustao od dalje organizacije ovog festivala u Čačku. Ta činjenica, međutim, nije sprečila lokalnu vlast da administrativno organizaciju festivala „trajno poveri” Domu kulture.

Tako sada u Čačku zvanično imamo ono čega u stvari nema i neće ga biti, a sa druge strane imamo značajnih kulturnih sadržaja, zbog kojih bi mnogi posetioci sa strane došli, ali o tim sadržajima malo ko vodi računa.

Opštinska Turistička organizacija, podstaknuta od lokalne vlasti, kao glavnu turističku ponudu upakovanu u nazovi kulturne manifestacije, nudi ojkanje uz frulu koje u svom programu ima i poselo kraj lampeka, zatim nudi razne kupusijade, pitijade i roštiljijade na koje se troše silne budžetske pare. Nasuprot tome i ove godine, početkom septembra, značajno arheološko nalazište Gradina nadomak Čačka biće zatrpano, jer po ko zna koji put nema para za konzervaciju.

Para nije bilo ni za otkup zgrade Muzeja revolucionarne omladine, kasnije pretvorene u muzejsku Gradsku kuću, pa je ona prodata lokalnom biznismenu i trajno izgubljena kao kulturno dobro.

Kada bi se malo više brinulo o kulturnoj baštini bilo bi i turista a sa njima i para. A ovde ima mnogo toga da se vidi: mala Sveta Gora koju čine manastiri u Ovčarsko-kablarskoj klisuri, spomenik Tanasku Rajiću, junaku Boja na Ljubiću, konak Jovana Obrenovića, Trnavska crkva, stalna postavka slika Nadežde Petrović u Umetničkoj galeriji koja nosi njeno ime ...

Da nije bilo bakra, otkrivenog početkom 20. veka, Bor i područje na kome se prostire opština, bili bi poznati po kulturno-istorijskim spomenicima i brojnim turističkim draguljima, iznenađujućim za područje za koje se misli da je bogato samo rudama. Praistorijske kulture Bora i okoline uslovljene su postojanjem ruda metala i po tome se posebno ističe Rudna Glava iz petog milenijuma pre nove ere. Ovaj rudnik ušao je u svetsku naučnu literaturu, kao najvažniji lokalitet rane evropske metalurgije bakra.

Istraživanja su pokazala da je reč o prostoru na granici kulturnih grupa različitih stilskih pripadnosti, što ga čini jedinstvenim. Lokaliteti sa tri dodirna kulturna prostora, kakav je Bor sa okolinom, često su značajniji od svakog pojedinačnog i raznovrsniji od svih zajedno. Ovde se spajaju, prožimaju i transformišu uticaji iz Trakije, Panonskog basena, Podunavlja i Pomoravlja, gradeći neponovljive hronološke, stilske, etničke, društvene i istorijske relacije.

Ceo prostor je prilično uređen i infrastrukturno pripremljen za turističke posete, ali nedostaje ključna stvar – marketing. No, to je, ipak, problem kojeg nije teško rešiti i valja očekivati da će aktivnosti na tom planu početi u trenutku „kada to bude potrebno”. Paradoksalno zvuči, ali je možda i dobro što taj trenutak kasni.

Neponovljiva Brestovačka banja – U prvoj polovini 19. veka (1837) u Srbiji je ukinut turski spahijski sistem. Bor i okolina priključeni su zemlji matici i tada počinje ubrzani razvoj ovoga kraja. Knez Miloš Obrenović dolazi u Brestovačku banju (deset kilometara jugozapadno od Bora) i interesuje se za izvore lekovite vode, koje su verovatno poznavali stari Rimljani, a koristili Turci kao ilidžu – banju. Uzorci vode poslati su u Beč na hemijsku analizu. Lekovita svojstva vode potvrđuje baron Herder, upoređujući je sa vodom u nekim banjama Švajcarske i Tirola. Iz 1834. godine ostao je zapis u steni o boravku knjeginje Ljubice Obrenović, a u Brestovačkoj banji su u to doba boravili i Jevrem Obrenović, brat kneza Miloša, zatim Milutin Petrović, brat Hajduk Veljka Petrovića i drugi.

Knez Miloš je u Brestovačkoj banji izgradio konak za sopstvene potrebe, koji danas predstavlja veoma lep kulturno-istorijski spomenik.

Dvadesetak godina kasnije izgrađen je i Knežev dvorac, zatim okružna zgrada i kafana, koja je kasnije dobila naziv „Izletnik”. Istovremeno je izgrađen i hamam, kupatilo za kneza Miloša i druge viđene goste, koje je zbog prepoznatljive arhitekture dobilo naziv Turski hamam.

Postojala su tri ovakva kupatila i ona postoje i danas, od kojih su dva još u upotrebi.

Svi ti stari objekti čine posebnu celinu i oni su, 1949. godine, zakonom zaštićeni i kasnije više puta restaurirani. Pomenuti Turski hamam, koji nije u upotrebi kao kupatilo, je mala kvadratna građevina, debelih, belo okrečenih zidova, sa bazenom i kupolastim krovom, obloženim bakrom. U ovom lepom arhitektonskom objektu, danas se organizuju izložbe slika i pesnički susreti. „Scenografija” ostavlja na posetioca nezaboravan utisak.

Danas aktivno kupatilo podignuto je pre tačno sto godina, po nalogu kralja Petra prvog Karađorđevića. Kupatilo je restaurirano 1968. godine. Ima dva bazena i šest kada, koje se pune lekovitom vodom.
Konak kneza Miloša restauriran je 1970, a zatim i prošle godine. U njemu su smešteni eksponati iz borskog muzeja i cela kuća je izložba pod nazivom „Brestovačka banja u doba Miloša Obrenovića”. Konak je prizemna, bondurička građevina pravougaonog oblika, sa slikovitim doksatom pred ulazom. Pokriven je autentičnom ćeramidom. Pored centralne prostorije nalaze se po dve sobe sa svake strane, a spolja su trem i odžaklija za pripremanje hrane.

Ništa bez Karađorđevića – Dve godine pre pada prve vladavine dinastije, 1856, Aleksandar Karađorđević daje nalog da se izgradi dvorac, koji je u ono vreme bio najmoderniji objekat ne samo u Brestovačkoj banji, već u banjama Srbije uopšte. Ima lep položaj, na blago uzdignutoj padini Tilva njagre (brdo po kome danas strane kompanije kopaju tragajući za metalima). Slikovita, zasvođena kapija sva u bujnom zelenilu, kao i malo dvorište, dočaravaju svet mira i tišine. Knežev dvorac ima prizemlje i sprat, sa pet soba, širokim tremom i balkonom. Ali, već 1858. godine na srpski presto se vraća dinastija Obrenović i Karađorđevići se otada nisu pojavljivali u Brestovačkojh banji. Čak ni posle povratka na tron, 1903. godine.

U ovom zdanju je u drugoj polovini 20. veka, na kratko, bila smeštena izložba „Flora i fauna Timočke krajine”, ali je ubrzo ponovo nastao muk i zdanje je prepušteno zubu vremena. Nepravedno. Izračunato je da bi za ponovno vraćanje u život, za restauraciju bilo potrebno 60.000 evra, ali je prilikom posete princa Aleksandra Karađorđevića borskoj opštini, u jesen 2003. godine, prestolonaslednik izjavio da nije zainteresovan za investiranje u popravku dvorca. Ovakvo mišljenje je bilo veliko iznenađenje za pobornike dinastije Karađorđević u ovom kraju, ali i za muzeologe. Ipak, ostaje nada da još nije sve izgubljeno i da će se već naći zainteresovani za popravku ovog nekada zaista prekrasnog zdanja.

Francuzi ostavili dubok trag – Za turiste su interesantni i brojni kulturno-istorijski spomenici u Boru. Posebno je zanimljiva istorija crkve sv. Đorđe, po narodnom verovanju zaštninika Borskog rudnika.
Podignuta je 1911. godine i bila poznata po ikonostasu koji je uradio slikar Paško Vučetić. Na jednoj od ikona predstavljeni su Đorđe Vajfert, Gramberg, Feliks Hofman i Franja Šistek, direktori rudnika. Nakon restauracije ova vredna slika čuva se u borskom muzeju. Zbog širenja rudnika, crkva je preseljena u obližnje selo Brestovac (po kome je Brestovačka banja dobila ime), a nova crkva je izgrađena 1940. godine.

Zaštićeni spomenici kulture u Boru su i zgrada Direkcije rudnika iz doba francuske uprave (1903 – 1941.). Iako je više puta preuređivana i menjala namenu, zgrada je sačuvala prvobitni spoljni izgled, sa elementima francuske arhitekture.

Ističe se i „Francuska kasina”, zgrada iz 1929. godine. Posle oslobođenja u Drugom svetskom ratu, pretvorena je u Dom kulture, a 1961. ovde je useljen Tehnički fakultet i tu je i danas.

Namernicima se pruža prilika da vide i spomenik velikom mađarskom pesniku Miklošu Radnotiju, koji je tokom Drugog svetskog rata bio u jednom od borskih logora, na privremenom robijaškom radu (umro u izbegličkoj koloni, pošto je već ušao u domovinu, krajem rata).

Takođe je zanimljivo pomenuti i boravak srpskog slikara Đorđa Andrejevića Kuna, koji je pred Drugi svetski rat boravio u Boru i tom prilikom nastala je jedinstvena mapa, album crteža „Krvavo zlato”, koji se čuva u borskom muzeju.

Na planini Crni vrh, poznatoj po dubokim i dugotrajnim snegovima, nalazi se spomenik prvoj omladinskoj radnoj akciji. Ovde je, od januara do aprila 1945, dok je rat još harao zemljom, 1620 omladinaca iz deset okruga Srbije seklo ogrevno drvo za potrebe beogradskih bolnica, pune ranjenika. Spomenik je, nažalost, u očajnom stanju.

Sve ovo o čemu smo govorili stoji i danas, kao nemi spomenik na jedno vreme rasta Srbije, slikajući i događaje iz perioda kriza, buna i sazrevanja. Zaokupljeni bakrom, ovdašnji ljudi kao da nisu imali mnogo vremena da brinu o kulturnoj baštini. Zato i svi ovi dragulji ostaju van dometa šire javnosti.

Obeležavajući svoju dvadesetogodišnjicu Zavod za zaštitu spomenika kulture u Valjevu predstavlja javnosti kulturno nasleđe na području dva okrugu i upozorava da poneki dragoceni spomenici i danas stradaju

Na prostorima severozapadne Srbije, omeđenim Savom, Drinom i vencem Valjevskih planina a administrativno razdvojenim u Kolubarski i Mačvanski okrug, zaštićeno je do sada 151 nepokretno kulturno dobro. Najviše je spomenika kulture – 124. Ostalo su: znamenita mesta, arheološki lokaliteti i prostorne kulturno-istorijske celine. Osam tih spomenika je od izuzetnog značaja, dvadeset ih ima veliki značaj. U najvećim opštinama je i najviše spomenika – u Valjevu 47, Šapcu 23 i Loznici 14. Na području opštine Mali Zvornik zaštitu imaju samo dva nepokretna kulturna dobra, u Koceljevi i Vladimircima po tri, a u Ljuboviji, Krupnju i Osečini po pet.

Celovit pregled toga kulturnog bogatstva, raznorodnog u mnogo kom pogledu, pruža knjiga „Spomeničko nasleđe Kolubarskog i Mačvanskog okruga”, tek izašla iz štampe. Ona će javnosti biti predstavljena 14. septembra, na dan kada je u Valjevu, pre dve decenije, osnovan njen izdavač – Zavod za zaštitu spomenika kulture. Najmlađa takva institucija u našoj državi.

Svaki od spomenika predstavljen je u toj knjizi kratkim tekstualnim opisom i lepom fotografijom pa je time ova publikacija poprimila izvesna enciklopedijska svojstva. Toj evidenciji priključen je iscrpan prikaz istraživačkih i konzervatorsko-restauratorskih radova koje su straučnjaci iz Valjeva preduzimali tokom proteklih dvadeset godina. Mnogo kad sa njima su u tim poslovima učestvovali i osvedočeno uspešni i iskusni znalci iz drugih srodnih institucija.

Spomenućemo neke od starina severozapadne Srbije uvereni da se time pruža bar delimičan utisak o ovom bogatstvu: manastir Pustinja sa freskama iz 1622. godine; crkva brvanara u Miličinici, najveća takva bogomolja u Srba; zgrada Valjevske gimnazije, sgrađena u prvoj deceniji 20. veka; čaršija Tešnjar u Valjevu, nastala u prvoj polovini 19. stoleća; spomenički kompleks u Brankovini; šabačka tvrđava; jevrejsko groblje u Šapcu, zasnovano sredinom 19. veka; spomen-kosturnica u Tekerišu; srednjevekovna crkva i groblje u selu Dići (Ljig), Velimirovi dvori u Ključu kod Mionice; stare apoteke u Loznici i Šapcu...

Kad sredinom septembra bude slavio svoju 20. godišnjicu valjevski Zavod za zaštitu spomenika kulture obnarodovaće i završetak radova na obnovi Nenadovića kule u Valjevu. Sagrađena je pred sam kraj Karađorđevog ustanka i uz Muselimov konak najstarija je građevina u ovoj varoši. Podignuta na brdu Kličevac kula je i sredinom 20. veka predstavljala dominantno obeležje Valjeva. Zahvaljujući tome privlačila je mnogu pažnju pa su je crtežima, slikama i fotografijama mnogi ovekovečili. Pre svih znameniti putopisac Feliks Kanic. A onda su je za svagda, nepromišljenom gradnjom u njenom okruženju, sasvim zaklonile mnogobrojne zgrade za stanovanje.

Građevinari su ovoga leta sanirali sva oštećenja na zidovima, prozori su, prvi put u njenom veku, zastakljeni, to zdanje će biti i osvetljeno. Predviđeno je da ubuduće Nenadovića kulom gazduje Narodni muzej u Valjevu.

Na jednoj od kamenih ploča na Nenadovića kuli isklesan je u zanimljivoj kompoziciji dvoglavi orao. Sve je više Valjevaca koji misle da bi taj ornament, star nepuna dva veka, trebalo uzeti za grb njihove varoši. Rukovođen tim raspoloženjima, arhitekta i dizajner Dušan Arsenić je nedavno tu kompoziciju prikazao u crtežu, uz odgovarajući kolorit, što je onda publikovano i na naslovnoj strani Revije „Kolubara”.

Zanimljivu knjigu o valjevskoj Nenadovića kuli, ispunjenu mnogobrojnim dokumentima koja razjašnjavaju njen istorijat i upotpunjuju znanja o Valjevskom kraju u prošlosti, objavio je nedavno agilni Velibor Berko Savić.

Do kraja ove godine Zavod za zaštitu spomenika kulture u Valjevu objaviće još jednu knjigu osobene sadržine i velikog značaja. Njom će biti publikovani stari nadgrobnici, pronađeni u grobljima na području Tamnave (Ubska opština). Tim opsežnim istraživanjem, u kojem su se najviže angažovali istoričar Miloje Ž. Nikolić i fotograf Milan Marković, otkriveni su mnogobrojni natpisi koji svedoče o Tamnavcima iz prvih decenija 19. veka ali i iz ranijih vremena. U toj zbirci je i mnoštvo svedočanstava o onovremenim značajnim narodnim prvacima.

Stručnjaci Zavoda su istraživali i poneka groblja u drugim opštinama Valjevskog kraja, to nagoveštava mogućnost nastanka čitave serije takvih izdanja.

Obraćajući pažnju na plodan angažman Zavoda za zaštitu spomenika kulture, poniklom među Valjevcima pre dve decenije, svedoci smo u isto vreme i bezočnog obezvređivanja ili i potpunog uništenja ponekih jedinstvenih zdanja. Zavod je, na primer, bio prinuđen da obustavi rad na proglašenju za spomenik kulture nekadašnje sreske zgrade u Mionici, reprezentativnog zdanja podignutog pre jednog veka. Razlog – tamo se, voljom sadašnje opštinske vlasti, zida još jedan sprat. U kritičnom stanju su oba konaka kneza Jovice Milutinovića, jedan se nalazi u selu Sankoviću a drugi u središtu Valjeva. A pre desetak godina na Ubu je porušena stara crkva da bi na tom mestu nastala nova, mnogo veća i kitnjastija. Uostalom, čitava knjiga mogla bi da se napravi samo od dokumenata, pisanih i u vidu ilustracija, koja svedoče o graditeljskim dragocenostima severozapadne Srbije kojih više nema.